Ο Αφανής Αδελφός του Κοσμά του Αιτωλού και δάσκαλος του Γένους
«Ἡ εὐγνωμοσύνη ἀπαιτεῖ νὰ μνημονεύωμεν ταῶν ἀρχαιοτέρων διδασκάλων τοῦ Γένους ἡμῶν καὶ ὠφέλιμον εἶναι νὰ προτιθῆται ἡ ἀρετὴ ἐκείνων καὶ ὁ πρὸς φωτισμὸν τῶν ὁμογενῶν των ζῆλος παράδειγμα μιμήσεως εἰς τοὺς νεωτέρους».
Φίλιππος Ιωάννου Πάντος(διαπρεπής λόγιος και πανεπιστημιακός του δέκατου ένατου αιώνα)
Ὁ Χρύσανθος ὁ Αἰτωλός, ἦταν ἀδελφός του Ἁγίου Κοσμᾶ τοῦ Αἰτωλοῦ. Γεννήθηκε στὸ Χωριὸ Ταξιάρχες τοῦ Δήμου Θέρμου τὸ 1712. Σπούδασε σὲ σπουδαίους δασκάλους ὡς καὶ ἰατρική.
Γιὰ τὴ μόρφωσή του κλήθηκε ὡς σχολάρχης τῆς Πατριαρχικῆς Ἀκαδημίας Κωνσταντινουπόλεως Ἀνέλαβε τὴ Σχολαρχία στὴν Πατριαρχικὴ Ἀκαδημία τὸ 1769 ὡς ‘φιλόσοφος’ δηλαδὴ διδάσκαλος τῶν φιλοσοφικῶν καὶ τῶν μαθηματικῶν. Εἶχε ἐξαιρετικὴ ἀναγνώριση. Ἡ ἀμοιβὴ τοῦ ἦταν ὑψηλὴ.
Ἡ Νάξος ἐκείνη τὴν ἐποχὴ δὲν εἶχε Ἑλληνικὸ Σχολεῖο. Μάλιστα διέτρεχε ἰδιαίτερο κίνδυνο ἐξαιτίας τοῦ προσηλυτισμοῦ τῶν Ἐνετοκρατούντων ποὺ ἵδρυαν σχολεία στὸ νησί. Στὴν κρίσιμη αὐτὴ κατάσταση, ὁ ἐκ Πάρου Νικόλαος Μαυρογένης ὤθησε τὸν Χρύσανθο σὲ ἵδρυση Ἑλληνικοῦ Σχολείου στὴ Νάξο. Ἦταν μεγάλη ἡ τιμὴ νὰ μεταβεῖ ὁ ἱερομόναχος Χρύσανθος στὴ Νάξο. Ἡ Μονὴ Ἁγίου Γεωργίου Γρόττας παραχώρησε τὸ χῶρο (τοῦ Σχολείου μας) γιὰ νὰ συσταθεῖ τὸ Σχολεῖο, ἡ Σχολὴ τῆς Ναξίας’. Ἦταν ὁ ἱδρυτὴς καὶ ὁ πρῶτος διδάσκαλος τῆς Σχολῆς. Ἡ ἀμοιβή του, ὅποτε γίνονταν, ἦταν πενιχρή.
Οἱ μαθητὲς τῆς Σχολῆς διακρίθηκαν καὶ ὡς Πατριάρχες καὶ Μητροπολίτες καὶ ὡς Φιλικοί, φιλόλογοι, καγκελάριοι κ.α.
Γνωρίστηκε μὲ τὸν Ἅγιο Νικόδημο τὸν Ἁγιορείτη, λίγο πρὶν τὴν ἀναχώρησή του γιὰ τὸ Ἅγιο Ὅρος. Ἀπὸ τὸ 1780 ποὺ ἦρθε στὴ Νάξο ὡς Μητροπολίτης ὁ Νεόφυτος Λαχοβάρης, φίλος του ἀπὸ τὴν Πατριαρχικὴ Σχολή, εἶχε ἄμεσο συμπαραστάτη.
Στὴ Σχολὴ ποὺ ὀνομάστηκε ‘Σχολὴ Ἁγίου Γεωργίου Γρόττας Νάξου’, φρόντισε ὁ Χρύσανθος νὰ ἀναπτυχθεῖ μία ἰδιαίτερα πλούσια γιὰ τὴν ἐποχὴ βιβλιοθήκη, τόσο ποὺ ἡ Σχολὴ νὰ θεωρεῖται ‘Ἐλληνομουσεῖον’. Τὸ ὄνομά του τῆς ἔδωσε αἴγλη.
Ζοῦσε ἀσκητικά. Ἀγωνίστηκε νὰ ἐπαναφέρει τὴν ἀσκητικὴ Ὀρθοδοξία. Ἦταν ἀξιοσέβαστος, ταπεινός, γλυκύς, πράος.
Στὴ Νάξο ἐργάστηκε ἰδιαίτερα νὰ περισώσει τὴν Ὀρθοδοξία ἀπὸ τὴ διδασκαλία καὶ τὰ δόγματα τῶν Λατίνων. Γι’ αὐτὸ καὶ ἐδῶ εἶχε νὰ τοὺς ἀντιμετωπίσει. Τὸν ἀποκαλοῦσαν ‘κατηραμένο’ καλόγερο ποὺ ἵδρυσε τὸ Ὀρθόδοξο σχολεῖο… »
Στὴ Διαθήκη τοῦ ζητᾶ συγγνώμη ποὺ εἶναι πτωχὸς καὶ δὲν ἔχει νὰ ἀφήσει τίποτα. Τὰ βιβλία τοῦ -παραθέτει κατάστιχο- τὰ ἀφιερώνει στὸ σχολεῖο τῆς Ναξίας, γιὰ νὰ εἶναι σὲ χρήση πάντα τοῦ εὐρισκόμενου δασκάλου καὶ τῶν μαθητῶν. Ὅσα ροῦχα του, εὑρεθοῦν σὲ πτωχοὺς μαθητές. 300 γρόσια ποὺ εἶχε δανείσει στὴ Μητρόπολη διαθέτονται γιὰ νὰ ἐκπαιδεύονται ἀπὸ τὸν τόκο, δύο παιδιὰ κάθε χρόνο.
Κατὰ τὴν ἐπιθυμία τοῦ ἐτάφη ὁ Χρύσανθος εἰς τὸν περίβολο τοῦ Ναοῦ τοῦ Ἁγίου Γεωργίου καὶ τῆς Σχολῆς.
Τὰ βιβλία τῆς Βιβλιοθήκης τῆς Σχολῆς τοῦ Ἁγίου Γεωργίου εἶχαν παραδοθεῖ πρὸς φύλαξη στὴ Σχολὴ τῶν Οὐρσουλινῶν Νάξου καὶ ὅταν βομβαρδίστηκε ἡ Σχολὴ τὸ 1944 (β΄πάγκ. πόλεμος), ἀπὸ τοὺς Ἄγγλους, ἔγιναν παρανάλωμα τοῦ πυρός…
Ὁ σύλλογος Ταξιαρχιωτῶν Θέρμου Τριχωνίδας, γενέτειράς του, τοποθέτησε τὸ 2001, ἀναθηματικὴ στήλη στὸ προαύλιο τοῦ ναοῦ τοῦ Ἁγίου Γεωργίου Γρόττας Νάξου, γιὰ νὰ θυμίζει πὼς κάπου ἐκεῖ ἐτάφη τὸ 1785 ὁ ἅγιος καὶ σοφὸς διδάσκαλος…
Ἐπιστολὴ ποὺ ἔλαβε στὴ Νάξο ἀπὸ τὸν ἀδελφό του Ἅγιο Κοσμᾶ τὸν Αἰτωλό:
Πανοσιώτατε ἀγαπητὲ μοὶ ἀδελφὲ κὺρ Χρύσανθε, ἀσπαζόμενος προσκυνῶ σὲ καὶ παρακαλῶ τὸν Ἅγιον Θεὸν διὰ τὴν ψυχικήν σου καὶ σωματικήν σου ὑγεία. Χάριτι θεία ἀδελφὲ ὑγιαίνω ὀπωσοῦν, ψυχικὰ δὲ Κύριος οἶδε. Τὰ κατ’ ἐμὲ δὲ καὶ περὶ ἐμὲ φαίνονται πολλὰ καὶ ἀπίστευτα εἰς τοὺς πολλοὺς καὶ μήτε ἐγὼ δύναμαι νὰ τὰ καταλάβω. Τόσον δὲ μόνον λέγω σοῖ, διὰ νὰ δοξάσεις τὸν Κύριον καὶ νὰ χαρεῖς, ὄτι γίνεται ἀρκετὴ μετάνοια εἰς τοὺς ἀδελφούς. Ἕως τριάκοντα ἐπαρχίας περιῆλθον, δέκα σχολεῖα Ἑλληνικὰ ἐποίησα, διακόσια διὰ κοινὰ γράμματα, τοῦ Κυρίου συνεργοῦντος καὶ τὸν λόγον μου βεβαιοῦντος διὰ τινῶν ἐπακολουθησάντων μου σημείων. Πλὴν δόξα τῷ λέγοντι, ἡ γὰρ δύναμίς μου ἐν ἀσθενεία τελειοῦται. Περιέρχομαι δὲ κατὰ τὸ παρὸν τὴν Παραμυθίαν καὶ Μαργαρίτην, ἐλπίζω δὲ εἰς ὀλίγο καιρὸν νὰ σᾶς ἀπολαύσω, ἂν ὁ Θεὸς θέλη. Περιῆλθον δὲ καὶ τὴν πατρίδα καὶ πάντες οἱ συγγενεῖς σὲ προσκυνούσι καὶ οἱ φίλοι. Ἀσπάζομαι σὲ καὶ τὸν πανιερότατον δεσπότην καὶ εὔχομαι πάντας τοὺς ἐν Χριστὸ ἀδελφούς. Ὑγίαινε ψυχικὰ καὶ σωματικά.
Δέκα χιλιάδες χριστιανοὶ μὲ ἀγαπῶσι καὶ ἕνας μὲ μισεῖ. Χίλιοι Τοῦρκοι μὲ ἀγαπῶσι κι ἕνας ὄχι τόσον. Χιλιάδες Ἑβραῖοι θέλουν τὸν θάνατόν μου καὶ ἕνας ὄχι.
ἀψοθ’ (1779) Μαρτίου β΄
Ὁ σὸς ἀδελφὸς Κοσμᾶς ἱερομόναχος»